ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Μιὰ ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες ἑορτὲς τῆς Ὀρθοδοξίας δεσπόζει τοῦ Αὐγούστου, ἴσως καὶ ὅλου τοῦ καλοκαιριοῦ,  ἡ Κοίμηση τῆς Θεοτόκου. Ἡ Μητέρα τῆς ζωῆς μετέστη πρὸς τὴν ζωή. Τὸ γεγονὸς  ἐξύμνησαν μὲ τὶς ᾠδές τους οἱ λαμπρότεροι ἐκκλησιαστικοὶ ποιητὲς καὶ μελῳδοί, τὸ ἐξύμνησαν ἐπίσης οἱ μεγαλύτεροι ἁγιογράφοι, προσφέροντας τὴ λεπτότερη τέχνη τους γιὰ νὰ ἱστορίσουν εἰκόνες ποὺ τὸ ἀποδίδουν.

Θὰ παραθέσω μιὰ εἰκόνα τῆς Κοίμησης, ἀντιπροσωπευτικὸ δεῖγμα ἀπὸ τὰ καλλίτερα τῆς τέχνης, ποὺ φιλοτέχνησε ὁ Θεοφάνης ὁ Κρής, καὶ θὰ κάνω τὴν ἀνάλυσή της, γιὰ νὰ ξέρομε τί βλέπομε καὶ τί προσκυνοῦμε.

Τὸ κέντρο τῆς σύνθεσης καταλαμβάνει  ἡ νεκρικὴ κλίνη μὲ κόκκινο χρυσοκεντημένο σεντόνι καὶ πάνω της τὴν Παναγία μὲ σταυρωμένα χέρια. Μπροστὰ ἀπὸ τὴν κλίνη βρίσκεται κηροπήγιο μὲ ἀναμμένη λαμπάδα (σὲ μετέπειτα συνθέσεις συναντᾶμε δύο λαμπάδες) καὶ πίσω της ἀκριβῶς εἰκονίζεται ὁ Χριστός, σὲ μεγαλοπρεπὴ στάση, νὰ κρατᾷ τὴν ὁλόλευκη ψυχὴ τῆς Παναγίας, μὲ μορφὴ σπαργανωμένου βρέφους σύμφωνα καὶ μὲ τὸν ὕμνο: ‘’καὶ Σὺ Ὑιὲ καὶ Θεέ μου παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα’’ (τὸ λευκὸ συμβολίζει τὴν καθαρότητα, τὴν ἀγνότητα).

Ὁ Χριστὸς περιβάλλεται ἀπὸ δόξα (ἐλλειψοειδὲς σχῆμα σὲ χρωματικοὺς τόνους τοῦ κυανοπράσινου), μέσα στὴν ὁποία εἰκονίζονται Ἄγγελοι, στὸ ἴδιο χρῶμα μ’αὐτήν, ποὺ παραστέκουν μ’ εὐλάβεια.

Γύρω ἀπὸ τὴν κλίνη ἔχουν συναχθῆ οἱ Ἀπόστολοι ποὺ ἔφθασαν ‘’ἐκ περάτων’’,  μὲ τὸν Ἀπόστολο Πέτρο νὰ θυμιάζῃ στὴν κεφαλή, ἐνῶ στὰ πόδια προσεύχεται ὁ Παῦλος. Τρεῖς Ἱεράρχες  μὲ τὰ ἄμφιά τους παρίστανται, κρατῶντας ἀνοιχτὰ βιβλία: ὁ  Ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγείτης, ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος ὁ ἀδελφόθεος καὶ ὁ ἍγιοςἹερόθεος (κατ’ἄλλους ὁ Ἅγιος Τιμόθεος). Στὸ βάθος γυναῖκες, οἰκεῖες τῆς Παναγίας, ποὺ συντηροῦσε καὶ προστάτευε, θρηνοῦν.

Στὸ ἄνω μέρος τῆς εἰκόνας, ἀνοιχτὲς οἱ πύλες τοῦ οὐρανοῦ καὶ δυὸ Ἄγγελοι ἕτοιμοι νὰ ὑποδεχτοῦν τὴν ψυχὴ τῆς Παναγίας.

                                              ἡ Κοίμηση, ἔργο τοῦ Δ. Θεοτοκόπουλου
                                              

Σὲ ἄλλες συνθέσεις, θὰ δοῦμε μέσα σὲ νεφέλες ὁμαδικὰ ἢ μεμονωμένα, νὰ φθάνουν ‘’ἐκ περάτων ‘’ οἱ Ἀπόστολοι. Σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, ἐνῶ ἦταν διεσπαρμένοι στὸν κόσμο καὶ κήρυτταν τὸ Εὐαγγέλιο, ἀρπάγησαν ἀπὸ νεφέλες, ποὺ τοὺς μετέφεραν κοντὰ στὴν Παναγία, ἀπὸ τὴν ὁποία πληροφορήθηκαν τὴν ἐπικείμενη Κοίμησή Της. Ἐπίσης, κάποιες φορὲς εἰκονίζεται  ἡ σκηνὴ ὅπου  Ἄγγελος Κυρίου  φθάνει καὶ κόβει τὰ χέρια τοῦ ἀσεβῆ Ἰεφωνία, ποὺ θέλησε ν’ ἀνατρέψῃ τὸ σκήνωμα (ἄρα δὲν προσκυνᾶμε τὰ κομμένα χέρια, τὸ ἀναφέρω γιατὶ τὸ ἔχω δεῖ νὰ γίνεται).

Στὴν εἰκόνα ποὺ βλέπομε οἱ Ἀπόστολοι εἶναι ἕνδεκα (11), ἀπουσιάζει ὁ Θωμᾶς. Κατὰ θεία οἰκονομία δὲν ἦταν παρὼν στὴν Κοίμηση, ἔτσι ἔγινε ἀφορμὴ νὰ πιστοποιηθῇ ἡ Μετάσταση τῆς Θεοτόκου.Ὅταν,  φθάνοντας μετὰ τριήμερο στὴ Γεθσημανῆ, γιὰ νὰ προσκυνήσῃ καὶ αὐτὸς τὸ σῶμα τῆς Παναγίας, ἄνοιξαν οἱ ἄλλοι Ἀπόστολοι τὸν τάφο, τὸν βρῆκαν κενὸ σώματος.

Ἔτσι ἀπέδωσε ὁ ἁγιογράφος τὴν σύνθεση τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου. Θὰ βροῦμε  μικρὲς παραλλαγὲς  ἴσως σὲ διαφορετικὲς χρονικὲς περιόδους  καὶ περιοχὲς καταγωγῆς τοῦ καλλιτέχνη, ἀλλὰ στὶς γενικές του γραμμὲς τὸ θέμα ἀναλλοίωτο.     

Εἰκονογραφικά, τὴ Θεοτόκο μὲ τὸν Ἰησοῦ βρέφος ἢ νήπιο, ἀποδίδομε σύμφωνα μὲ τὰ ἑξῆς πρότυπα:  1) Βρεφοκρατοῦσα: ὅπου κρατάει τὸν Ἰησοῦ βρέφος, σὲ ὁποιαδήποτε στάση.  2) Γλυκοφιλοῦσα: ὅταν ἔχει βρέφος τὸν Ἰησοῦ ἀγκαλιὰ καὶ ἀκουμπάει τὸ πρόσωπό Της στὸ δικό Του. 3) Ὁδηγήτρια: ὅταν ἡ  ἴδια εἶναι εὐθυτενὴς καὶ ἀγέρωχη, κρατῶντας λίγο πλάι στὴν ἀγκαλιά Της τὸν Ἰησοῦ. Ἡ ὀνομασία Της ἀπὸ τὴ  μονὴ "Ὁδηγῶν" στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου εἶχε ἐναποτεθῆ ἡ εἰκόνα. 4) Βλαχερνίτισσα ἢ Βλαχερνιώτισσα: κατὰ τὸ πρότυπο εἰκόνας σὲ περικαλλέστατο Ναὸ στὴν τοποθεσία Βλαχέρνες τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μὲ τὰ χέρια ἀνοιχτὰ σέ στάση προσευχῆς καὶ τὸν Ἰησοῦ νήπιο μέσα σὲ στηθάριο (κυκλικὸ ἐγκόλπιο στὸ ὕψος τοῦ στήθους).Ὅλες Της οἱ εἰκόνες, ὅπως καὶ ἄν κατὰ περίπτωση ἤ τοποθεσία ὀνομάζονται ἰδιαίτερα, ἀνήκουν σὲ κάποιον ἀπ’αὐτοὺς τοὺς τύπους.

Ἄλλες εἰκόνες : Ἡ  κολακεία Της (οἱ  Ἰωακείμ καὶ

Ἄννα ποὺ Τὴν ἀσπάζονται), Εἰσόδια, Εὐαγγελισμός, εἰκονογράφηση 24 Οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου,  Οὐκ ἔστιν ὦδε, Κοίμησις, Μετάστασις, (ὅπου καὶ ἡ παραλαβὴ τῆς Τιμίας Της Ζώνης, ὑπό τοῦ Θωμᾶ), Ἁγ. Ἄννα μὲ τὴ

Θεοτόκο νήπιο, (σπανιώτατα μαζὶ καὶ ἡ μητέρα τῆς Ἁγ. Ἄννης, Μαρία), Ζωοδόχος Πηγή, ἡ  προσευχὴ τῆς Θεοτόκου, ὅπου βουνὸ μὲ δένδρα Τὴν προσκυνοῦν, ἐνῷ προσεύχεται γονυπετής (ἀφοῦ εἶχε πληροφορηθῆ

τὴν ἐπικείμενη κοίμησή Της).

Ἀπ’αὐτὲς τὶς εἰκόνες, ἄλλες ἀναφέρονται στὶς μεγάλες Θεομητορικὲς ἑορτές, ἄλλες σὲ σκηνὲς ἀπὸ τὴ ζωή Της, σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση. Ἐπίσης εἰκονίζεται σὲ ἁγιογραφίες ποὺ ἱστορούν θαυματουργικὲς ἐπεμβάσεις

ἢ ἐμφανίσεις Της (π.χ. ὅραμα ὁσίας Πελαγίας, διάσωση τοῦ Ὀρχομενοῦ, μὲ τὴν Ἁγ. Αἰκατερίνη, ὅταν τὴς ἀφήνει τὸ δακτυλίδι μὲ τὸ ὁποῖο τὴ μνηστεύει μὲ τὸν Ὑιόν Της, μὲ τὸν Ἅγιο Νικόλαο στὸν ὁποῖο παραδίδει τὸ ὠμοφόριο ποὺ τοῦ στέρησαν, καὶ ἄλλες).

Μαζὶ μὲ τὸν Ἰησοῦ εἰκονίζεται: στὴ Γέννηση, στὴν Περιτομὴ καὶ στὴνὙπαπαντὴ τοῦ Ἰησοῦ, στὸ  θαῦμα στὴν Κανά, στὴ Σταύρωση, στὸ ‘’Χαῖρε’’ τῶν Μυροφόρων, στὴν Ἀνάληψη, στὴν σπανιώτατη εἰκόνα ὅπου παραστέκεται στὰ πρῶτα βήματα τοῦ βρέφους Ἰησοῦ, στὴν Δέηση, δίπλα στὸν θρόνο Του.

Ἐπίσης τὴν βρίσκομε ἀνάμεσα στὶς Ἀγγελικές τάξεις, ὡς ‘’Βασίλισσα τῶν Ἀγγέλων’’  καὶ ''τιμιωτέρα τῶν Χερουβεὶμ καὶ ἐνδοξωτέρα ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ''

Προσηγορίες τῆς Θεοτόκου:

Παναγία: τὸν 5ο αίῶνα ὁ Βασίλειος ὁ ἀπὸ Σελευκεία καταγόμενος, πληροφορεῖ τὴν ἐξάπλωση τῆς προσηγορίας "Παναγία" γιὰ τὴν Θεοτόκο. Στὴ Δύση καλεῖται "Σάντα Μαρία", στὴν Ἀνατολὴ καὶ "Ἁγία Ἁγίων Μείζων".

Ἀειπάρθενος: Οἱ ἐκκλησίες ὅλων τῶν Χριστιανικῶν δογμάτων ἀναφέρουν τὴν Μητέρα τοῦ Θεοὺ "Παρθένον". Μόνο στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καθιερώθηκε ἡ προσφώνηση "ἀειπάρθενος'', διότι ὁ ὅρος προϋπῆρχε στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γλῶσσα.  Ἀειπάρθενες  λέγονταν οἱ ἑστιάδες καὶ ὅλες οἱ ἱέρειες ποὺ ἔδιναν ὄρκο αἰώνιας ἁγνείας. Οἱ Πυθαγόριοι, ἐξ ἄλλου, ὀνόμαζαν ἀειπάρθενο τὸν ἀριθμὸ ἑπτά, ἐπειδὴ δὲν πολλαπλασιάζεται, οὔτε διαιρεῖται, μέσα στὰ πλαίσια τῆς δεκάδας.

Αὔγουστος, ὁ μῆνας τῆς Παναγίας.

Γι’αὐτὸ θ’ ἀναφερθοῦμε στὴν Κοίμηση καὶ Μετάστασή Της, μὰ καὶ σὲ ἄλλα εἰκονογραφικὰ στοιχεῖα ποὺ Τὴν ἀφοροῦν, αὐτὸ τὸ μῆνα. Θὰ ξεκινήσωμε μὲ μαρτυρίες γιὰ τὴν ἐμφάνισή Της καὶ ἑρμηνεία τῶν ἐνδυμάτων μὲ τὰ ὁποια ἀποδίδεται.

                                       Μαρτυρίαι περὶ τῆς Θεοτόκου

 ( Θέμα ἀπό  χειρόγραφο )

Ἡ θυγάτηρ τοῦ Ποντίου Πιλάτου, Αὐριλία ὀνὀματι, συνήντησε καθ’ὁδόν τὴν Θεοτόκον καὶ τῆς προξένησε μεγάλην  ἐντύπωσιν. Εἰς συζήτησιν μετὰ τοῦ Λιβύου, υἱοῦ Ἠρώδου, εἶπεν δι’ Αὐτήν τὰ ἑξῆς:

"Πρὶν τοῦ ἡλίου δύοντος τὸ φῶς τὸ τρέμον πέσῃ,   

γυνή τις μὲ ἀπήντησε, τὴν ἡλικίαν μέση.       

Σιτόχρους, κυανόφθαλμος, ξανθόκομος, ὡραία,       

τὸ σῶμα, τὸ ἀνάστημα, θεὰ γιγαντιαία.              

Ἐφόρει δὲ ἱμάτια λευκότερα ναρκίσσου,                        

καὶ μύρα εὐωδίαζε καὶ ῥόδα παραδείσου.                 

Καὶ πόθεν αὔτη, ἔκθαμβος ἡρώτησα καὶ ποία;            

Ἡ Μήτηρ αὔτη τοῦ Χριστοῦ, μὲ εἶπαν, ἡ Μαρία.       

Τὴν ἐπανεῖδα, πίστευσε, στὸ μέτωπον ὡς κρῖνον 

ἐπέλαμπε διάδημα ἡλιακὼν ἀκτίνων".

 Ἐκτὸς τῆς μαρτυρίας αὐτῆς καὶ ἡ παράδοση ἀναφέρει τὴν Παναγία σὰν τὴν ὡραιοτέρα γυναῖκα τῆς περιοχῆς. Στὴν ἁγιογραφία ἐνδιαφερόμαστε ν’ἀποδώσωμε πρωτίστως τὸ πνευματικὸ κάλλος, γι’ αὐτὸ παραθεωροῦμε λεπτομέρειες ὅπως τὸ χρῶμα τῶν ματιῶν.  Ἀλλὰ τὴν εὐγένεια, τὴν τιμιότητα, τὴν ἁγιότητα τῶν εἰκονιζομένων προσώπων, τὰ κάνομε ἀντιληπτὰ στὴν ὅραση μὲ τὴν ἁρμονικότητα τῶν χαρακτηριστικῶν καὶ τὴν ἱεροπρέπεια τῶν ἐκφράσεων. Πῶς στὸ καλὸ βρίσκονται αὐτοαποκαλούμενοι καλλιτέχνες καὶ ἀπεικονίζουν τὴν Παναγία  μὲ στραβὸ στόμα,  μὲ ἀγριεμένα μάτια, μὲ εἰρωνικὸ βλέμμα ἢ πελώριο κεφάλι, εἶναι ἀπὸ ‘μένα ἀκοτανόητο.  Γι’ αὐτό ἀναφέρω καὶ σὲ προηγούμενα κείμενά μου, προσοχὴ στὶς εἰκόνες ποὺ ἀγοράζετε, εἶναι καθῆκον σας.

Ἐπίσης, θ’ ἀναφέρωμε συνοπτικὰ πῶς ὁ Ἁγιογράφος ἐνέδυσε τὴν Παναγία καὶ γιατί.

Ἐσωτερικῶς, μὲ χιτῶνα μακρὺ σὲ χρῶμα βαθὺ πράσινο ἢ βαθὺ κυανό. Μὲ τὸ ἴδιο χρῶμα ἀποδίδεται καὶ  ὁ κεκρύφαλος ποὺ τυλίγει τὰ μαλλιά.

Ἐξωτερικῶς μὲ μαφόριο (πέπλο) σὲ βαθὺ ἐρυθρό, ποὺ καλύπτει τὸ κεφάλι, περιβάλλει τοὺς ὤμους καὶ  τοὺς ἀγκῶνες. Τὸ μαφόριο δὲν εἶναι ἀπλῶς ἐσάρπα, ἀλλὰ εἰδικὸ ἔνδυμα, τὸ Μέγα Συριακὸ  μαφόριο τῶν ἐγγάμων γυναικῶν, μὲ τὸ ὁποῖο ἡ Βυζαντινὴ τέχνη ἐνέδυσε τὴν Παναγία, ὡς "Νύμφη τοῦ Οὐρανίου Νυμφίου''. Ἐπὶ πλέον ἀποτελεῖ τὸ πέπλο ποὺ ἔδινε ὁ  ἐπίσκοπος στὶς παρθένους τὶς ἀφιερωμένες στὴ διακονία τῆς ἐκκλησίας. Ἑπομένως ἡ Θεοτόκος τὸ φέρει ὄχι μόνο ὡς Νύμφη Κυρίου, ἀλλὰ καὶ ὡς Διακόνισσα. Γνωστὸς στὴν Κωνσταντινούπολη Ναὸς τῆς Παναγίας τῆς Διακονίσσης.

Παλαιότερες ἀπεικονίσεις ἔχουν τὸ μαφόριο βαθυκύανο, τότε, μερικὲς φορές, ὁ χιτῶνας εἶχε βαθὺ ἐρυθρὸ χρῶμα, ἄλλοτε ἦταν ἐπίσης βαθυκύανος.

Μετὰ τὴν ἄλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ  μὲ τὸ μήνυμα τοῦ  Ἀγγέλου ‘’ἡ Παναγιὰ ταράχτηκε καὶ δάκρυσαν οἱ εἰκόνες’’,  γίνεται ἀντιληπτὴ στὰ ὄνειρα ὡς μαυροφόρα.

Στὸ μαφόριο, ἡ διακόσμηση γύρω ἀπὸ τὸ κεφάλι, ἀποτελείται ἀπὸ τέσσερα

φωτεινά σειρίτια, σύμβολο τῶν τεσσάρων κυριoτέρων Θεομητορικῶν ἑορτῶν,

δηλαδή:  Γέννησις, Εἰσόδεια, Εὐαγγελισμός, Κοίμησις. Τὰ κρόσσια, ὅταν ὑπάρχουν, εἶναι εἴκοσι τέσσερα καὶ συμβολίζουν τοὺς ἰσαρίθμους οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου Ὑμνου. Τὰ σειρίτια καὶ τὰ κρόσσια δὲ συναντῶνται σ’ὅλες τὶς εἰκόνες τῆς Θεοτόκου. Στὶς ἀρχαιότερες λείπουν, στὶς μεταγενέστερες ποικίλλει ὁ ἀριθμός τους. Τὸ σύμβολο ποὺ μόνη ἡ Παναγία φέρει καὶ δὲ λείπει ἀπὸ τὶς εἰκόνες Της εἶναι ὁ Σταυρὸς ἢ τὸ ὀκτάκτινο ἀστέρι, ποὺ διαγράφεται στὸ κεφάλι καὶ στοὺς δύο ὤμους καὶ συμβολίζει τὸ ἀειπάρθενο τῆς Παναγίας. Δηλ. Παρθένος πρίν, κατὰ καὶ μετὰ τὸν τόκον. Ὅταν φέρει ὀκτάκτινο ἀστέρι, ἔχομε τὸ σύμβολο τῶν ἑπτὰ ἡμερῶν τῆς δημιουργίας καὶ τὴν ὀγδόη ἡμέρα τοῦ μέλλοντος κόσμου. Κάποτε ἴσως ( σπανιώτατα) στὸ ἀειπάρθενο ἀντὶ Σταυροῦ ἢ ὀκτακτίνου ἀστέρος, θὰ δοῦμε τὴν πεντάλφα, ὁλοκάθαρη ὅμως. Μὴν πανικοβάλλεσαι. Πεντάλφα = σύμλεγμα ἀπὸ πέντε ἄλφα κεφαλαία. Ἐν προκειμένῳ, γιὰ τὴν Παναγία, προκύπτει ἀπὸ τὰ ἀρχικὰ τῶν λέξεων : ‘’ Ἄσπιλε,  Ἀμόλυντε,  Ἄφθορε, Ἄχραντε, Ἀγνή ’’ , τῆς γνωστῆς εὐχῆς τοῦ ἀποδείπνου (πεντάλφα συναντᾶμε σὰν σύμβολο, στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες, στοὺς Πυθαγορείους καὶ στοὺς μασσώνους, μὲ διαφορετικὴ βεβαίως σημασία στὸν καθένα).