ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Ε΄ μέρος
Κείμενο τῆς Μαριάννας Ἐλευθερίου



Τρίτο εἶδος ὕμνων, ποὺ ἐμφανίζεται ἀπὸ τὸν 8^ο αἰ., εἶναι ὁ κανών. Ἀποτελεῖται ἀπὸ τροπάρια ὀργανωμένα σ’ἐννέα ὁμάδες, τὶς ᾠδές. Τὸ πρῶτο τροπάριο κάθε ᾠδῆς, ποῦ λέγεται εἱρμός (ἐκ τοῦ εἵρω = συνδέω), εἶναι τὸ μελῳδικὸ πρότυπο κι αὐτὸ που κανονίζει τὸ θέμα, γιὰ τὰ ἑπόμενα τροπάρια τῆς ἰδίας ᾠδῆς. Συχνὰ σχηματίζεται καὶ στοὺς κανόνες ἀκροστιχίδα, ἀπὸ τὰ πρῶτα γράμματα κάθε τροπαρίου, εἴτε ἀλφαβητική, εἴτε σχετικὴ μὲ τὴν ἑορτὴ ἢ τὸν συγγραφέα του κανόνος. Ἐπίσης, πολλὲς φορές, στὰ τροπάρια ἐπαναλαμβάνεται ἡ ἴδια λέξη ἢ φράση (π.χ. : «ὅτι δεδόξασται», «ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν»). Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ τὸ θέμα κάθε ᾠδῆς ἐμπνέεται ἀπ’τὸ περιεχόμενο τῆς άντιστοίχου Βιβλικῆς ᾠδῆς. Ἔτσι, στοὺς κανόνες ἄλλοτε περιγράφονται σαφῶς καὶ ῥητῶς τὰ συγκεκριμένα Βιβλικὰ ἐπεισόδια κι ἄλλοτε, μόνο μὲ τὶς ἐπαναλαμβανόμενες φράσεις ποὺ ἐνσωματώνονται στὰ τροπάρια, ὑπονοεῖται ἡ σύνδεση τῶν Βιβλικῶν μὲ τὶς ᾠδὲς τοῦ κανόνος.
Οἱ ἐννέα Βιβλικὲς ᾠδὲς εἶναι οἱ ἐξῆς:

• α) ἡ τοῦ Μωϋσέως καὶ τῶν Ἰσραηλιτῶν, μετὰ τὴ διάβαση τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης (Ἔξοδος, ιε΄, 1-19)
  
• β) τοῦ Μωϋσέως, πρὸ τοῦ θανάτου του, ἐλεγκτικὴ γιὰ τοὺς Ἰσραηλίτες (Δευτερονόμιον, λβ΄, 1-43)
  
• γ) τῆς προφήτιδος Ἄννης, μητρὸς τοῦ προφήτου Σαμουήλ, μετὰ τὴ γέννησή του (Α΄ Βασιλειῶν, β΄, 1-10)
  
• δ) ὁ ὕμνος τοῦ προφήτου Ἀββακούμ, ὅταν, ἐνδεής, προβλέπει τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων (Ἀββακούμ, γ΄,1-19)
  
• ε) ὁ ὕμνος τοῦ προφήτου Ἡσαϊου, προφητεία γιὰ τὴν ἔλευση του Χριστοῦ (Ἡσαΐας, κστ΄, 1-29)
  
• F) τοῦ προφήτου Ἰωνᾶ, ἀπ’τὴν κοιλία τοῦ κήτους (Ἰωνᾶς, β΄, 3-10)
  
• ζ) τῶν τριῶν παίδων, Ἀνανίου, Ἀζαρίου καὶ Μισαήλ (ἢ Σεδράχ, Μισὰχ κι Ἀβδεναγώ), μέσα στὴν κάμινο (Δανιήλ, γ΄)
  
• η) τῶν τριῶν παίδων, μετὰ τὴ σωτηρία τους ἀπ’τὴν κάμινο (Δανιήλ, γ΄)
  
• θ) τῆς Θεοτόκου, κατὰ τὴ συνάντησή Της μὲ τὴν Ἐλισάβετ, λίγο μετὰ τὸν Εὐαγγελισμό (Εὐαγγέλιον Λουκᾶ, α΄, 46-55) καὶ συνημμένως, τοῦ Ζαχαρίου, πατρὸς τοῦ Προδρόμου, μετὰ τὴ γέννηση τοῦ Ἰωάννου.
  

                                                ἡ ἀρχὴ τοῦ κανόνος τῆς Ἀναστάσεως     

                                         

Οἱ ἐν χρήσει κανόνες στὴ λατρεία, ἔχουν συνήθως ὀκτὼ ὠδὲς κι ὄχι ἐννέα. Ἐπειδὴ τὸ περιεχόμενο τῆς Β΄εἶναι θρηνητικό, αὐτὴ παραλείπεται, ὅμως διατηρεῖται σὲ κανόνες τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς. Ἐπίσης παραλείπονται ᾠδὲς γιὰ λόγους εὐχρηστίας καὶ συντομίας, ἔτσι χρησιμοποιούνται κανόνες τῶν ὁποίων τὸ περιεχόμενο ὁλοκληρώνεται σὲ τρεῖς, ἢ τέσσερεις ᾠδὲς (τὰ λεγόμενα τριῴδια ἢ τετραῴδια). [Ἡ περίοδος τοῦ Τριῳδίου ὠνομάστηκε ἔτσι διότι, στὸ λειτουργικὸ βιβλίο ποὺ κατ’αὐτὴν χρησιμοποιεῖται, ὑπάρχουν κανόνες μὲ τρεῖς ᾠδές.]

Στὴ Θεοτόκο ἀφιερώνονται: ἀπὸ κάθε ᾠδὴ τὸ τελευταῖο τροπάριο, ποὺ καλεῖται θεοτοκίον ( ἐμφανίζονται μετὰ τὸν 9^ο αἰ.), καὶ ὁλόκληρη ἡ ἐνάτη ᾠδή, κάθε κανόνος.

Μελῳδικῶς εἶναι πλουσιώτεροι τῶν κοντακίων, χάρη στοὺς ἐννέα (ὀκτώ, στὴν πράξη) εἱρμούς, ἐνῷ κατὰ τὸ νόημα ἔχομε κανόνες ἀναφερομένους σὲ Ἁγίους, στὴν Παναγία (Θεομητορικούς), στὴν Ἁγία Τριάδα (Τριαδικούς), στὸν Ἰησοῦ Χριστό, στὴν Ἀνάσταση (Ἀναστάσιμοι κανόνες ψάλλονται καὶ στὸν Ὄρθρο κάθε Κυριακῆς) καὶ στὶς λοιπὲς μεγάλες Δεσποτικὲς καὶ Θεομητορικὲς ἑορτές. Ξεχωριστοῦ χαρακτῆρος εἶναι οἱ παρακλητικοὶ ἢ ἱκετήριοι κανόνες πρὸς τὸν Κύριο, τὴ Θεοτόκο ἢ Ἁγίους, οἱ κατανυκτικοί, οἱ νεκρώσιμοι

.

Ποιητὲς κανόνων ὑπήρξαν ὁ Ἀνδρέας Κρήτης, ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, μοναχοὶ Σαββαΐτες (ἀπὸ τὴ μονὴ τοῦ Ἁγ. Σάββα στὴν Παλαιστίνη,) Στουδῖτες (ἀπ’τὴ μονὴ Στουδίου στὴν Κωνσταντινούπολη), Σιναΐτες, ἀπὸ τὴν ἑλληνόῤῥυθμο μονὴ Κρυπτοφέρρης, πλησίον τῆς Ῥώμης, ὑμνῳδοὶ ποὺ ἤκμασαν στὴν Κάτω Ἰταλία καὶ Σικελία, κ ἄ., ἀναλυτικώτερη ἀναφορὰ θὰ γίνῃ σὲ ἰδιαίτερο κεφάλαιο γιὰ τοὺς ὑμνογράφους καὶ συνθέτες.

τέλος ε' μέρους