ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Δ΄ μέρος
κείμενο τῆς Μαριάννας Ἐλευθερίου



Ἀπὸ τὸν 5^ο ὡς τὸν 7^ο αἰ. ἀνθεῖ καὶ νέος τύπος ὕμνων, τὸ κοντάκιον. Ἐπινοήθηκε ἀπὸ τὸν Ἁγιο Ῥωμανὸ τὸν Μελωδό, χαρισματικὸ κ’ ἐξαιρετικὸ ὑμνογράφο. Τὸ κοντάκιο ἀπαρτίζεται ἀπὸ σύνολο τροπαρίων, ἐκ τῶν ὁποίων τὸ πρῶτο, προοίμιο ἢ κουκούλιο λεγόμενο, φέρει περιληπτικῶς τὴν ὑπόθεση τοῦ ὕμνου, τὰ δὲ ἑπόμενα, 20 ὡς 30 συνήθως, καλοῦνται οἶκοι καὶ σ’αὐτὰ ἀναπτύσσεται τὸ θέμα. Οἱ οἶκοι φέρουν στὸ τέλος τους στίχο, ἐκ τοῦ προοιμίου, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται, τὸ ἐφύμνιο ἢ ἀνακλώμενο, ἐνῷ τὰ πρῶτα γράμματα ἑκάστου οἴκου συνθέτουν τὴν ἀκροστιχίδα, ἕνα χαριτωμένο λογοτεχνικὸ εὕρημα, λέξη ἢ φράση, ἄλλοτε σχετικὴ μὲ τὸν ὕμνο, ἄλλοτε δηλωτικὴ τοῦ ὀνόματος τοῦ ὑμνογράφου ἢ ἀλφαβητική. Ἡ ὀνομασία κοντάκιο προῆλθε λόγῳ τῆς «ἐν κοντῷ» (= μὲ συντομία) ἀναφορᾶς τῆς ὑποθέσεώς του στὸ προοίμιο ἢ, κατ’ἄλλη ἑρμηνεία, ἐκ τοῦ κοντοῦ (= κονταριοῦ) περὶ τοῦ ὁποίου εἰλίσσετο ἡ μεμβράνη ποὺ ἔφερε γραπτὸ τὸν ὕμνο. Ἀργότερα ἡ λέξη κοντάκιο ἔφθασε νὰ προσδιορίζῃ μόνο τὸ πρῶτο τροπάριο τοῦ ὕμνου.



Τὸ μόνο ὁλόκληρο σωζόμενο κοντάκιο ἐν χρήσει στὴ λατρεία, εἶναι ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, λαμπρὸ ποιητικὸ κείμενο, μὲ τολμηρὰ σχήματα λόγου, πυκνότητα καὶ ὡριμότητα θεολογικῶν ἐννοιῶν.
Ὁ χαρακτηρισμὸς «Ἀκάθιστος» τοῦ ἀπεδόθη διότι τὸ 626, μετὰ τὴν αἰφνίδια κι ἀνἐλπιστη λύση τῆς πολιορκίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ Ἀβάρους καὶ Πέρσες, οἱ πιστοί, ὡς ἔνδειξη εὐγνωμοσύνης πρὸς τὴν Θεοτόκο, ἔψαλαν σὲ ὁλονύκτιο εὐχαριστία τὸν Ὕμνο (ὁ ὁποῖος προϋπῆρχε τῶν γεγονότων αὐτῶν) ἱστάμενοι ὄρθιοι.
Ὁ ποιητῆς του δὲν ἔχει ἐξακριβωθεῖ, παρ’ ὅ,τι ἀναφέρονται διάφοροι ὡς πιθανοὶ συγγραφεῖς, ἀνάμεσά τους ὁ ἴδιος ὁ Ῥωμανὸς ὁ Μελῳδός, ὁ Πατριάρχης Κων/πόλεως Γερμανὸς ὁ Α’ κ. ἄ.

Προοίμιό του ἦταν τὸ τροπάριο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβῶν ἐν γνώσει»…», τὸ ὁποῖο ψάλλεται σήμερα πρὸ τοῦ κανόνος «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…» , ποὺ προηγεῖται του Ἀκαθίστου. Τὸ «Τῇ Ὑπερμάχῳ…» συνετέθη κ’ ἔλαβε τὴ θέση τοῦ προοιμίου μετὰ τὴ διάσωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τὴν ἀνωτέρω σημειουμένη πολιορκία.
Οἱ οἶκοι εἶναι 24, καὶ σχηματίζουν ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα.
Ἐφύμνια ὑπάρχουν δύο, τὸ «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε» (τῶν οἴκων μὲ περιττὸ τακτικὸ ἀριθμό) καὶ τὸ «Ἀλληλούϊα» (στοὺς οἴκους μὲ ἄρτιο τακτικὸ ἀριθμό).



Τὸ περιεχόμενο ἀναφέρεται στὰ γεγονότα ἀπὸ τὸν Εὐαγγελισμὸ ὡς τὴν Ὑπαπαντή, κ’ ἔπειτα στὴ θεολογικὴ σημασία τῆς ἐνανθρωπίσεως τοῦ Χριστοῦ.

τέλος δ' μέρους